Blogreeks perspectieven op handelen in transities Verbindend activisme als drijfveer voor verandering in organisaties

We zitten middenin een aantal grote transities. Dat is te merken aan de druk van binnen en van buiten op de verschillende markten, sectoren en organisaties. We ervaren crises die de onhoudbaarheid van de huidige systemen laten zien. Alternatieven en protesten geven aan dat fundamentele verandering nodig is. Hoe moeten we laveren tussen het werkend krijgen van het nieuwe en het afbreken van het oude? Wat vraagt het van ons als leiders, veranderaars en organisaties om vorm te geven aan transities? Hoe organiseren we ons in chaos en onzekerheid? In deze blogreeks delen we inzichten over leiderschap en onconventionele veranderingsmethoden zodat we transities beter kunnen begrijpen, beïnvloeden, versnellen en werkend krijgen.

Toegevoegd door Boris Pulskens op 5 oktober 2023

Radicale andere manieren van denken en doen zijn nodig om duurzaamheidstransities te kunnen verbeelden en werkend te krijgen. Met meer van hetzelfde gaan we het niet redden om deze duurzaamheidstransities voor elkaar te krijgen: dat is tot nu toe wel gebleken uit alle IPCC rapporten over klimaatopwarming en het recente onderzoek naar de overschrijding van de planetaire grenzen. Zo bezien is activisme zoals dat van Extinction Rebellion hard nodig om deze verandering wel voor elkaar te krijgen en de noodzaak te benadrukken en op de politieke agenda te krijgen.
Tegelijkertijd vraag ik me af: Hoe kun je activisme op een verbindende manier inzetten zodat we het gesprek kunnen voeren over hoe we die transities werkend gaan krijgen? Hoe neem je de mensen mee die niet op de snelweg gaan zitten, die niet hun ontslag indienen vanuit hun idealisme, maar die wel degelijk gedreven zijn om zich vanuit hun waarden in te zetten voor deze transities? En, niet geheel onbelangrijk, die daar ook een onmisbare bijdrage aan kunnen en moeten leveren om deze transities werkend te krijgen. In dit blog benadruk ik daarom een aantal interventies en stelregels om deze transities vorm te geven en te versnellen, waarbij je gebruik kunt maken van en ruimte kunt maken voor de waardengedrevenheid van je activistische (en wat minder activistische) medewerkers.

Verbindend activisme

Er wordt steeds meer gesproken en geschreven over activisme op het werk en binnen organisaties. Kan dat eigenlijk wel? Staat dat het werk niet in de weg? Moet je niet gewoon de regels volgen en je concentreren op je werk goed doen? In de gemeente Amsterdam ondertekenden honderden ambtenaren een brandbrief uit onvrede over het klimaatbeleid. Enerzijds zijn er geluiden dat ambtenaren juist objectief en neutraal moeten zijn en activisme maar in hun eigen tijd moeten beoefenen. Anderzijds betoogt transitiewetenschapper Gijs Diercks dat activisme juist hard nodig is om de status quo op creatieve manieren uit te dagen om zo bij te dragen aan de nodige duurzaamheidstransities. Mieke Moor draagt Hannah Arendt aan in haar pleidooi om werk en privé juist niet gescheiden te houden en activisme ook op de werkvloer te bedrijven (Mieke Moor – Ergens in geloven, hoe werkt dat? In: Tijdschrift voor Begeleidingskunde 12 (3) 2-13).

Momenteel wordt de A12 dagelijks bezet door activisten van Extinction Rebellion. Daar gaan ze mee door totdat de fossiele subsidies zijn afgeschaft in Nederland. Tussen die activisten zitten ook wetenschappers, ambtenaren, zorgpersoneel en adviseurs. Ondertussen heb ik me zelf ook door de waterwerper nat laten spuiten en me laten oppakken in het burgerlijk ongehoorzame protest tegen fossiele subsidies. Daar openlijk voor uitkomen wordt in mijn kringen steeds normaler. Zo ben ik elke keer bekenden tegengekomen bij het protest en is het in mijn omgeving steeds vaker onderwerp van gesprek.

Doordeweeks ben ik op mijn werk ook activistisch. Ik kom er openlijk voor uit dat ik alleen maar opdrachten wil doen die bijdragen aan een duurzame en rechtvaardige samenleving. Intern probeer ik de organisatie waar ik werk zoveel mogelijk de kant van duurzaamheidstransities op te bewegen. In mijn vorige rollen heb ik op de Erasmus Universiteit eerst als activistische student en daarna als interne veranderaar de universiteit zo duurzaam mogelijk gemaakt. Ik ondersteun dan ook het pleidooi van Mieke Moor ter harte om in het activisme werk en privé te verbinden.

Wat mij betreft zijn zowel activisme als ondernemerschap ontzettend hard nodig om de gewenste maatschappelijke transities mede vorm te geven en te versnellen. De uitdagingen waar we voor staan zijn groot, de klimaatdoelen raken uit het zicht met alle gevolgen van dien en de planetaire grenzen worden overschreden. Er is brede wetenschappelijke consensus over wat er moet gebeuren en er zijn allerlei politieke afspraken gemaakt om bijvoorbeeld het klimaatakkoord van Parijs en de Sustainable Development Goals/duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties te halen. Tegelijkertijd gebeurt er bij lange na niet genoeg om deze afspraken na te komen. Zo bezien is activisme zowel gerechtvaardigd, logisch en gewenst: als de transitie met de huidige gang van zaken niet vanzelf op gang komt, is er (onconventionele) actie nodig om dit wel te laten gebeuren.

Veel mensen, van politieagenten tot ministers, ondersteunen het doel van Extinction Rebellion om fossiele subsidies af te schaffen. Ze zijn het alleen niet eens met de manier waarop deze beweging haar boodschap uitdaagt of de snelheid waarmee dit doel behaald moet worden. Natuurlijk is de activistische manier, van burgerlijke ongehoorzaamheid, en niet de geijkte paden of regels te volgen (zoals een snelweg te bezetten) schijnbaar de enige manier waarop mensen luisteren. Jip van den Toorn heeft dit treffend weten te verbeelden.

Beeld: Jip van den Toorn

Enige opruiing en creatieve manieren van aandacht vragen voor dit onderwerp zijn nodig om het succesvol op de politieke agenda te krijgen en verandering tot stand te brengen. Zo werd op de Erasmus Universiteit de klimaatnoodtoestand uitgeroepen nadat gebouwen door activistische studenten werden bezet. Tegelijkertijd lijkt de manier waarop aandacht wordt gevraagd ook tot een tweedeling leidt. Je bent voor of je bent tegen de manier waarop activisten actievoeren. Door in te zoomen op de polarisatie van die twee werelden, raken we de onderlinge verbinding kwijt. In de maatschappij maar ook binnen organisaties. Is activisme echt een potentiële splijtzwam in organisatie en maatschappij? Of zijn er ook manieren om én vanuit onze waarden en idealen actie te ondernemen én in verbinding te blijven met hen die dat niet doen? Bijvoorbeeld door niet de focus te leggen op activisme, voor of tegen? Maar door veel meer met elkaar, in verbinding, het gesprek te voeren over waardengedrevenheid?

Ga het waardengedreven gesprek aan

Zo heb ik begin dit jaar bij TwynstraGudde een vissenkomgesprek over ‘de activistische adviseur’ georganiseerd, waarbij adviseurs – aan de hand van prikkelende stellingen – met elkaar in gesprek traden over hoe activistisch je als adviseur kan, mag of moet zijn binnen je werk. Hoewel het woord activisme wel wat stof deed opwaaien en als spannend werd ervaren, kwamen veel mensen uit verschillende lagen en delen van de organisatie met vaak verschillende opvattingen bij elkaar om dit open gesprek met elkaar aan te gaan.

70150-activistische-adviseur Vissenkomgesprek over ‘de activistische adviseur’

Door dit open gesprek hebben we het mogelijk gemaakt dat beelden, standpunten en overwegingen uitgewisseld konden worden en ontstond er meer begrip en toenadering voor elkaar – in plaats van dat je langs elkaar heen praat en 'het ongezegde' onbespreekbaar blijft. Bovendien worden in zulke gesprekken bepaalde ontwikkelingen benadrukt en versneld, zoals het idee om te werken aan een moreel kompas waarbij je bepaalde waarden op het niveau van het individu, het vakinhoudelijke werk, de organisatie en de maatschappij met elkaar bespreekt en vastlegt. Dit morele kompas kan richting geven aan de keuzes die je maakt op deze verschillende niveaus.

Het voordeel van zo’n open gesprek in de vorm van een vissenkomdialoog en instrumenten als een moreel kompas is dat er ruimte ontstaat om met elkaar in verbinding te treden en dat mensen met verschillende waarden en opvattingen het gesprek met elkaar aan kunnen gaan. Zo wordt vaak duidelijk dat de verschillen vaak kleiner zijn dan we denken en dat de onderliggende waarden minder ver uit elkaar liggen dan in eerste instantie ogenschijnlijk voorkomt. Op deze manier kun je meer mensen meenemen in een bepaalde normatieve beweging richting rechtvaardige duurzaamheidstransities. Bovendien wordt er (beter) naar elkaar geluisterd en wordt zo duidelijk waar precies de angel zit en wat de grote zorgpunten zijn. Zo kwamen boodschappen als dat jonge adviseurs echt meer aangrijpingspunten nodig hebben om opdrachten te doen die in overeenstemming zijn met hun waarden behoorlijk aan.

Haal buiten naar binnen

Een diepgaande verandering is erg lastig om voor elkaar te krijgen binnen de context van het systeem dat veranderd moet worden. Je werkt immers met mensen die vanuit hun gedeelde waarden en overtuigingen dezelfde cultuur in stand houden. Daarom is het belangrijk om frisse perspectieven van buiten naar binnen te halen, zeker als het gaat om wat je wilt afbouwen. Dit kan zowel in de vorm van expertise en prikkelende sprekers, als in het type medewerker dat je aanneemt (of wilt behouden). Bij het gesprek over de activistische adviseur hebben we bijvoorbeeld sprekers van Urgenda en de Jonge Klimaatbeweging uitgenodigd, die voor ons een kritische en prikkelende blik van buiten vormden en ons uitdaagden om anders te kijken en te doen. Zij benadrukten de urgentie en lieten zien dat wij op meerdere manieren van betekenis kunnen zijn in maatschappelijke transities.

Het is waardevol om met elkaar open gesprekken voeren en waarden in kaart te brengen op zo’n manier dat iedereen mee kan doen. Tegelijkertijd ligt hier ook het risico op de loer dat er uiteindelijk niets verandert. Bij het op gang brengen of versnellen van rechtvaardige duurzaamheidstransities is er meer nodig dan het in verbinding aangaan van een open gesprek en het in kaart brengen van een moreel kompas. Ook externe sprekers gaan je organisatie niet veranderen: dat moet uiteindelijk intern gebeuren en door zowel de directie als medewerkers opgepakt worden. Om diepgaande verandering te realiseren dienen er op basis van deze waarden bepaalde keuzes gemaakt en actie ondernomen te worden, waarbij we de gewenste richting met elkaar definiëren en inslaan en daarmee ook afbouwen wat onduurzaam is. Daarom is het net zo belangrijk om deze gewenste richting met elkaar te bepalen als om hier het open, verbindende gesprek over aan te gaan.

Maak kennis met het gedachtegoed van transitiedenken en de aanpak van transitiemanagement.

Benut de kracht van verbeelding en verbinding

Als de organisaties die we hebben ingericht tegen hun houdbaarheid aanlopen, zowel door druk van buiten (zoals klimaatverandering) als druk van binnen (zoals activistische en ondernemende medewerkers), is er iets anders nodig dan dat we het tot nu toe altijd gedaan hebben. Als de kaders waarbinnen we keuzes maken ontoereikend zijn, hebben we mensen nodig die die kaders uitdagen en bevragen om die uiteindelijk samen te kunnen transformeren. Als iedereen zich netjes aan de regels houdt, doen we braaf wat er van ons verwacht wordt en werken we ons keurig volgens het boekje de afgrond in.

We zijn als mens niet voor niets uitgerust met de vrijheid en het vermogen om de wereld om ons heen betekenis te geven, kritisch te kunnen bevragen en daarmee andere keuzes te maken dan datgene wat verwacht wordt van het systeem waarbinnen we opereren. Bovendien wordt dat systeem en de set van regels waarbinnen je opereert een excuus om niet meer direct te reageren op de problemen waar de wereld je mee confronteert. Het wordt zo beperkend en zelfs problematisch in plaats van functioneel en probleemoplossend.

Te strikt aan het systeem conformeren beperkt daarmee je vermogen om in verbinding te staan met de wereld en om betekenis te geven aan en antwoord te geven op de uitdagingen waarmee we geconfronteerd worden. Of zoals Mieke Moor het zegt: ‘Want als we die betekenis gevende activiteit buiten onszelf leggen (bij God, de overheid, de baas, of sowieso bij de ander) en de gestolde gedachtes (systemen, wetten, regels) als dingen op zichzelf beschouwen die óns bepalen in plaats van andersom, sluiten we onszelf op in onze zelfbedachte orde' (Mieke Moor – Ergens in geloven, hoe werkt dat? In: Tijdschrift voor Begeleidingskunde 12 (3) p. 11.). Laten we dus, in plaats van onszelf op te sluiten in onze zelfbedachte orde, samen onze organisaties transformeren door met behulp van onze verbeeldingskracht gewenste toekomsten te bepalen en met elkaar in verbinding te treden op het niveau van waardengedrevenheid over hoe we onze wensen voor de toekomst samen gaan realiseren.

Zelf aan de slag met verbindend activisme in jouw organisatie?

Bedankt voor het lezen van de blog over ruimte maken voor verbindend activisme als drijfveer voor verandering binnen organisaties. Heb jij interventies die je met ons wilt delen, waarmee jij ruimte biedt voor verbindend activisme binnen je organisatie? Of wil je graag het gesprek aangaan over hoe je dit binnen jouw organisatie kunt opzetten? Ik ga graag je met je in gesprek!

Blogreeks

Dit blog is de eerste in deze blogreeks. In de blogreeks delen wij hoe we vanuit deze disciplines aankijken tegen transities. We delen onze zoektocht, inzichten en lessen over welk soort leiderschap en onconventionele manieren van veranderen nodig zijn in deze tijd. Zodat we transities beter kunnen begrijpen, beïnvloeden, versnellen en werkend krijgen.

Blog 2: Hoe we onbewust onmacht vergroten in organisaties
Blog 3: Versnelling in transities door impasses die vertragen
Blog 4: Nieuwe leiders en hun publiek hebben een lange adem nodig
Blog 5: De rol van wendbaarheid in transities

Wil jij als eerste het vervolg ontvangen? Geef je dan hieronder op.

Geef je op voor de blogreeks

Meer inzichten

Interview

Aan de slag met verbindend activisme in je organisatie

Boris Pulskens

Adviseur Leadership & Change

Alle mensen

Aan de slag met verbindend activisme in je organisatie

Boris Pulskens

Adviseur Leadership & Change

Alle mensen

Werken aan transities

Maatschappelijke transities

Impact

Opleiden

Wie we zijn

Ontdek

Recente vacatures

Organisatieadviseur Laadinfrastructuur

(Ervaren) Adviseur en Projectmanager Zorghuisvesting

Impact

Onze impact

Onze resultaten bij opdrachtgevers

Werken bij

Maak kennis

Recente vacatures

Organisatieadviseur Laadinfrastructuur

(Ervaren) Adviseur en Projectmanager Zorghuisvesting

Waar wij aan werken

Wie we zijn

Impact op morgen

Recente vacatures

Organisatieadviseur Laadinfrastructuur

(Ervaren) Adviseur en Projectmanager Zorghuisvesting

Blogreeks perspectieven op handelen in transities Verbindend activisme als drijfveer voor verandering in organisaties

Verbindend activisme

Ga het waardengedreven gesprek aan

Haal buiten naar binnen

Benut de kracht van verbeelding en verbinding

Zelf aan de slag met verbindend activisme in jouw organisatie?

Blogreeks

Geef je op voor de blogreeks

Meer inzichten

Navigeren naar een nieuw systeem dat we nog niet kennen

De weg van akkoord naar uitvoering via ‘de tussenruimte’

Hoe sneller beleid veroudert, des te beter ben je bezig

Bekijk alle inzichten

Aan de slag met verbindend activisme in je organisatie

Boris Pulskens

Aan de slag met verbindend activisme in je organisatie

Boris Pulskens