Een ziekenhuis is meer dan een reparatiefabriek

Op 21 maart 2024 organiseerde TwynstraGudde de inspiratieavond ‘Bouwen aan de ziel van het Ziekenhuis, organiseerbaar?’, voor zorgvastgoedprofessionals. Gastsprekers Alex van Reeuwijk en Hans Westerveld deelden hun visie en praktijkervaring op het ogenschijnlijke spanningsveld tussen functionaliteit en betekenis bij het realiseren van hedendaagse zorggebouwen.

In dit blog reflecteren we op deze avond en schetsen we vier perspectieven voor het realiseren van betekenisvolle zorggebouwen.

Terug naar de kern: focus op herstel

De eerste ziekenhuizen in de wereld hadden een sterk religieus karakter. Zorg werd geboden binnen de muren van kerken of kloosters. Dit waren plaatsen met een spirituele lading, die moest bijdragen aan de heling van lichaam en ziel. De sobere en serene uitstraling van de gebouwen en hun tuinen droegen deze boodschap uit.

Sindsdien is de kijk op zorg veranderd, en daarmee ook op de zorgomgeving: Van ‘heelmaking’ is het accent verschoven naar reparatie en herstel. Deze verschuiving heeft twee pijlers. De eerste is de technologische ontwikkeling, die het mogelijk maken om meer, sneller of betere specialistischer zorg te kunnen bieden. De tweede pijler, hier nauw mee verbonden, is de gedachte dat het zorgproces in afzonderlijke stappen uiteengelegd en georganiseerd kan worden, waardoor optimalisaties in de bedrijfsvoering mogelijk zijn.

Voor beide pijlers speelt het gebouw een cruciale rol: als drager van de technologie en als hardware van de logistieke machine, die het zorgproces faciliteert. Zo ontstaat een productiegedreven gebouw. Ziekenhuizen, zorginstellingen en klinieken kunnen daarom als intimiderend of onaangenaam worden ervaren. Van afdeling naar afdeling worden verwezen en op iedere verdieping een andere dokter spreken kan invloed hebben op het herstelproces van patiënten of de beleving van naasten.

Is met de secularisatie van de Nederlandse samenleving het kind met het badwater weggegooid? De rust, soberheid en nadruk op ondersteuning in de ziekenhuizen van vroeger, waar de herstelkamers uitkeken op kloostertuinen en de lokale gemeenschap de instelling runde, kunnen een inspiratie vormen voor ontwikkelaars van tegenwoordig.

Ziekenhuis is meer dan een reparatiefabriek_2

Creëer gedeeld eigenaarschap door het gebouw een verhaal te laten vertellen

Bij het ontwerpen van de fysieke leefomgeving, of dat nou gaat om een gebiedsontwikkeling rondom een station, een museum of een ziekenhuis, is het van belang om jezelf af te vragen: ‘voor wie bouw ik hier?’. Die eindgebruiker staat niet op zichzelf, maar vertrekt vanuit een lokale gemeenschap of context naar het gebouw. Het betrekken van juist die context in het ontwerpproces kan een effectieve manier zijn om tot het juiste verhaal te komen en betekenis naar binnen te halen en uit te bouwen in de tijd. Zo wordt er iets waardevols teruggegeven aan de gemeenschap. Het ziekenhuis niet als instituut, maar als waarde in de couleur locale.

Vanuit die gedachte kan het van toegevoegde waarde zijn om bouwprojecten niet traditioneel te benaderen, maar om juist de gemeenschap vroegtijdig te betrekken in het proces. Zo kunnen nieuwe plannen breed gedragen worden binnen de gemeenschap of organisatie omdat zij mede-ontwikkelaar was in de totstandkoming daarvan. Dit geeft een gedeeld gevoel van eigenaarschap en daarmee betekenis. Daarmee zijn er verschillende manieren om lokale omgevingshistorie en verhalen van gebruikers te vatten in het gebouw. Maar hoe doe je dat?

Een krachtig gebouw wordt gevormd door het verhaal dat is ontstaan uit de wisselwerking met de eindgebruikers en de lokale gemeenschap te laten vertellen door de architectuur. Zij maakt daarbij gebruik van verschillende middelen: Als ze vooral wil vertellen over de relatie tussen de zorgorganisatie en de lokale omgeving, dan kan zij ervoor kiezen om met vormen, volumes, compositie, kleuren, materialen of expliciete(re) beeldelementen het streekeigene uit te beelden. Zo werd bijvoorbeeld in het ziekenhuis in Meppel door de bouwvormen en de bouwmassa gestreefd naar inpassing in de landelijke omgeving. Het kavelpatroon en de boerderijen vormden de inspiratie voor de gekozen bouwvormen. En om het nog concreter te maken werden afbeeldingen van riethalmen en boomblaadjes als beeldelementen in de gebouwen toegepast.

Zo kan de gebruiker zichzelf herkennen in verwijzingen in het gebouw naar de omgeving en komt deze vertrouwd over. Door muurschilderingen af te beelden, bepaalde lokale steensoort te gebruiken die kenmerkend is voor de streek, of te verwijzen naar historische evenementen waar de bewoners trots op zijn, werken architectuur, functie en de gemeenschap samen om gebouwen tot leven te brengen.

Om het verhaal nog een extra laag te geven, kan ook gezocht worden naar aansluiting bij een typologie die tot de verbeelding spreekt. In Meppel was dat de boerderij op een verhoogd deel in het landschap.

In het Deense ziekenhuis, het Nyt Hospital Nordsjælland in Hillerød werd teruggegrepen op het klooster. Ze deden dit door het ziekenhuis rondom een centrale (klooster)tuin te ontwerpen. Dit krachtige beeld verbindt de gebruiker met een oud verhaal, dat diep in onze cultuur is verankerd: Het verhaal van de belofte van een betere wereld.

Durf als opdrachtgever te navigeren tussen dilemma’s

Het nastreven van functionaliteit en bruikbaarheid is essentieel voor een ziekenhuis, omdat het moet voldoen aan de praktische behoeften van patiënten, artsen en personeel. Betekenisvolle architectuur is ook cruciaal, omdat het ziekenhuis ook een plek is van nieuw leven en van sterven. Een plek waar mensen helen, troost vinden en hoop putten.

Om deze paradox te overwinnen, is het nodig om een evenwicht te vinden tussen functionaliteit en betekenis. Dit betekent dat het ontwerp niet alleen gericht moet zijn op praktische aspecten zoals efficiëntie en gebruiksgemak, maar ook op het creëren van een omgeving die ondersteunend is voor de geestelijke gezondheid en het welzijn van patiënten, naasten en medisch personeel op langere termijn.

Om dit te agenderen en in te bedden in de planvorming is een gedurfd en visionair opdrachtgeverschap vereist. Door vanaf het begin met elkaar af te spreken dat het een ontwikkeling betreft die verder gaat dan slechts een ruimtelijke interventie in het landschap, maar om het aanbrengen van betekenis in een gemeenschap.

Dit vergt vaardigheden in het zichtbaar maken van dilemma’s, zoals de afweging tussen efficiëntie en welzijn bij gebruik. Een ziekenhuis moet efficiënt zijn in het leveren van zorg, maar tegelijkertijd moet het ook een omgeving creëren die bevorderlijk is voor het welzijn en de genezing van patiënten. Dit kan soms tegenstrijdig kan zijn met het streven naar maximale efficiëntie. Een voorbeeld hiervan is de spoedeisende hulp (SEH). Dringende medische zorg is daar cruciaal, met efficiënte doorstroom van patiënten en goed geplande looproutes van dien. Tegelijkertijd kan zo’n situatie zeer stressvol zijn en kan een kalmerende omgeving met privacy bijdragen aan comfort, bevorderlijk voor het welzijn en genezing van patiënten. De afweging tussen kosten en kwaliteit is hierin vaak lastig om te maken. Toch is het belangrijk om hier vanuit goed opdrachtgeverschap te realiseren dat een ziekenhuis meer is dan een reparatiefabriek. Efficiëntie en betekenis kunnen elkaar juist versterken en investeren in het een kan zich uitbetalen in het andere.

Ziekenhuis is meer dan een reparatiefabriek_1

De projectmanager als Abt, geïnspireerd door het kloosterleven

Dit allemaal komt tot uiting in het vak van de projectmanager die als primus inter pares en spin in het web de verschillende belangen met elkaar moet zien te verenigen. Om te navigeren tussen de schijnbaar, tegengestelde dilemma’s, om aandacht te houden voor het betrekken van omwonenden, eindgebruikers of zorgpersoneel in de totstandkoming van ontwerpen. Maar ook om in het ontwerp te sturen op betekenis door te verwijzen naar de culturele of historische elementen uit de regio, om zo bij te dragen aan het verhaal om het gebouw en de gemeenschap tot leven te brengen. En eveneens sensitief te reageren op wat de betekenis van zorgvastgoed is, en waar deze van oudsher op gebaseerd is: een holistische, intieme en comfortabele omgeving waarin patiënten de gelegenheid krijgen te reflecteren en te concentreren op hun herstel in een omgeving waarin rust ervaren- ,maar ook prikkeling gezocht kan worden.

Hans Westerveld studeerde bouwkunde aan de Technische Universiteit Eindhoven, en was jarenlang adviseur Zorg bij TwynstraGudde. In 2023 is hij gepromoveerd aan de Universiteit voor Humanistiek op zijn historisch-filosofisch proefschrift ‘De Nieuwe Stad: De ascetische boodschap van het ziekenhuisgebouw’.

Alex van Reeuwijk studeerde bouwkunde aan de Technische Universiteit Eindhoven en bedrijfskunde aan de RSM en is geruime tijd actief geweest als adviseur Zorg en partner bij TwynstraGudde. Hij heeft jarenlange ervaring met ziekenhuisbouw (Zaans Medisch Centrum, Isala Meppel en Zwolle, Jans Gasthuis Weert, Slingeland Doetinchem). Daarnaast richt hij zich op huisvestingsvraagstukken in de zorg met een nadruk op integrale businessplanning, vernieuwing en optimalisatie van werkprocessen, samenwerking, planontwikkeling, contractering en realisatie.

Zo lijken de twee werelden van effectieve zorg en betekenisvol vastgoed lastig samen te brengen, maar zijn er juist legio kansen om deze elkaar te laten versterken. Wij zijn heel benieuwd hoe jij denkt over betekenisvolle huisvesting voor de zorg van morgen. Wij praten hier graag met je over door.