De (ascetische) boodschap van het ziekenhuisgebouw

Om deze verhalen op het spoor te komen ben ik begonnen bij het begin: Ik kwam uit bij het eerste ziekenhuis waar wij (schriftelijke) sporen van hebben, het ziekenhuis dat bisschop Basilius de Grote rond 370 stichtte in Cappadocië. We zijn dan in het Oost-Romeinse Rijk, in het oosten van het tegenwoordige Turkije. En hier kwam ik het eerste verhaal op het spoor, want een tijdgenoot schreef dat dit ziekenhuisgebouw deed denken aan de Nieuwe Stad, ook wel het Nieuwe Jeruzalem genoemd. Hij verwees daarmee naar de twee laatste hoofdstukken van het Bijbelboek: Openbaringen. Hierin daalt aan het einde der tijden het Nieuwe Jeruzalem neer uit de hemel als een kristalheldere diamant. In haar is een rivier omzoomd met bomen met geneeskrachtige bladeren. Het ziekenhuis is volgens deze tijdgenoot een symbool en een voorbode van die stad waarin geen lijden en geen dood meer zal zijn.

Dit verhaal uit Openbaringen heeft echter nog een tweede laag: Alleen diegenen, die op een ascetische wijze leven worden burgers van die stad. En daarmee is het grote verhaal van het ziekenhuis in een notendop verteld: Zij die ascetisch leven worden burger van een rijk waar de dood niet meer heerst. ‘Ascese’ komt van het Griekse woord askèsis en betekent ‘oefening’. Het begrip speelde een grote rol bij verschillende filosofische scholen uit de klassieke oudheid. Kort samengevat is haar doel de mens te helpen om heftige emotionele aandoeningen en lichamelijke aandriften te beheersen om zo helderder te kunnen zien en te kunnen denken. Een cruciale rol werd daarbij toegedicht aan de wil: Deze is in een voortdurend gevecht gewikkeld met het lichaam. De wil bestuurt het lichaam en het lichaam met haar zwaktes test en traint de wil.

Ascese werd vervolgens een centraal thema van de theologen van de eerste eeuwen van onze jaartelling en werd bepalend voor het ontstaan van de kloosters en de ziekenhuizen, allen uitvindingen van de vierde eeuw. 
Ook vandaag de dag is dag is dit concept van ascese nog springlevend, zij het in geseculariseerde vorm. Ze is nu verpakt in de oproep om verantwoord en gezond te leven. We moeten ons losmaken van vaak onbewust gedrag met haar slechte gewoontes, die schadelijk zijn voor lichaam en geest. Dat vraagt training van het lichaam en het harden van de wil. Gezond oud worden is de belofte, die deze levenswijze gaande houdt. Deze belofte komt in de plaats van het eeuwige leven van vroeger tijden. Gezondheid is onze grootste zij het deels verborgen schat, die naast fysieke ook spirituele dimensies heeft. Een gezonde geest in een gezond lichaam.

Hoe wordt deze hedendaagse idee van ascese door de ziekenhuisgebouwen van onze tijd uitgedragen? Dit heb ik onderzocht aan de hand van twee voorbeelden: Het eerste is het IJsselland Ziekenhuis in Capelle aan den IJssel. Een ontwerp van Jan Tennekes, dat in 1991 in gebruik werd genomen. En het tweede ziekenhuis, het Nyt Hospital wordt op dit moment gebouwd in Hillerød, dicht bij Kopenhagen. Het is ontworpen door het Zwitserse architectenbureau Herzog en de Meuron (bekend van het Olympisch Stadion in Beijing).

Elk van deze gebouwen vertelt op eigen wijze het verhaal van het ascetisme door te verwijzen naar een betere wereld: Het Nieuwe Jeruzalem van de oude theologen. Het IJsselland Ziekenhuis doet dat met zijn smetteloos witte gebouw, dat lijkt te zweven op een rode sokkel. Haar glas overkapte hal is het plein van die Nieuwe stad. Ze biedt zicht op de wolkenhemel en geeft zo een gevoel van verbondenheid met de natuur. Tegelijkertijd beschermt ze tegen het woeden van de elementen.

Het Deense ziekenhuis vertelt datzelfde verhaal door te verwijzen naar het klooster: Het klooster, dat als gebouw verwijst naar de Nieuwe Stad. Haar binnentuin refereert aan het (verloren) paradijs en aan de nieuwe schepping aan het einde der tijden. In het Deense ziekenhuis zijn daarom de patiëntenkamers als kloostercellen rondom de centrale binnentuin gedrapeerd. En met een beroep op het gedachtengoed van ‘healing environment’ wordt de heilzame werking van de tuin en de omringende natuur bezongen. 

Beide gebouwen willen de bezoekers en patiënten een gevoel van veiligheid geven en hen tot rust laten komen om zich te kunnen focussen op hun behandeling en hun herstel. De Zwitserse architecten noemen hun ziekenhuis een ‘inner sanctum’, een heiligdom, waar je tot jezelf komt. En tot jezelf komen is een belangrijk doel van het ascetisme. Het is de plaats waar je je innerlijke krachten ontdekt, die je kunnen helpen in het proces van herstel.

Beide ziekenhuisontwerpen kiezen voor een ascetische boodschap, omdat ze hiermee een gevoelige snaar raken van onze cultuur waarin gezondheid ons hoogste goed is geworden. Gezondheid wijst op een gevuld en vervuld leven, dat bereikt kan worden door bewust te leven. Dat vraagt (ascetische) oefeningen.  Deze hang naar zelfredzaamheid, zelfverbetering en zelfontplooiing past wonderwel in ons politieke klimaat, waarin de staat wel stuurt, maar niet roeit. Deze staat moet het hebben van de burger, die zichzelf als onderneming ziet en al zijn krachten gebruikt om die onderneming gezond te houden en tot een succes te maken. Het ziekenhuis als reparatiewerkplaats is er dan voor de noodzakelijke ingrepen, waarna de onderneming weer verder kan. 

Niet alleen de staat, ook de burger wil graag geloven in zijn eigen vermogens om zijn leven tot een mooi en afgerond geheel te maken.

Wat vind ik er zelf van? Ik zie de aantrekkelijkheid van het ascetisme, haar ethiek van concentratie en haar streven naar de essentie, dat uitmondt in een esthetiek van chique soberheid. Maar haar geloof in de maakbaarheid van het leven en het najagen van perfectie en succes sluit de ogen voor het fundamentele van het menselijke tekort, dat niet door onze inspanning opgeheven kan worden. Het miskent daarmee het tragische van het menselijke lot. Erkenning van de onvolmaaktheid en van de imperfectie opent een ruimte naar medemenselijkheid en barmhartigheid. Een verhaal dat door de huidige ziekenhuisgebouwen veel minder verteld wordt.

Als je geïnteresseerd bent in het boek, kun je het via deze link bij de Uitgeverij IJzer bestellen.